Vilayət Quliyevin “Mirzə Kazım bəy xristianlığı necə qəbul etmişdi?” adlı araşdırma yazısını təqdim edirik.
Alimin tanınması və əsas sual
Azərbaycanın elm tarixində mühüm yer tutan Mirzə Kazımbəyin həyat və fəaliyyətinə nəzər yetirərkən, onun hansı səbəbdən islamı tərk edib xristianlığı qəbul etməsi sualı daim diqqət mərkəzində olmuşdur. Bu hadisə təkcə şəxsi bir dönüş nöqtəsi yox, eyni zamanda dövrün dini, ictimai və mədəni reallıqları kontekstində qiymətləndirilməlidir.
Atasının sürgünü və Həştərxana köç
1820-ci ildə atası Abbasqulu bəyin sürgün olunduğu Həştərxana gələn Mirzə Kazımbəy burada yalnız ailəsi ilə görüşməklə kifayətlənmədi. O, həm də buradakı ictimai-mədəni və dini mühitlə yaxından tanış olmağa çalışdı. Çünki həmin dövrdə Həştərxan Rusiya imperiyasının ən mühüm şəhərlərindən biri olmaqla yanaşı, həm də çoxmillətli və çoxkonfessiyalı bir mərkəz idi. Burada müxtəlif dinlərə və məzhəblərə mənsub insanlar qarşılıqlı təmasda olur, polemikalara girir, müzakirələr aparırdılar.
Müsəlman, xristian, yəhudi və başqa dinlərin nümayəndələri ilə yanaşı, çoxsaylı missioner təşkilatlarının da burada fəaliyyəti diqqət çəkirdi. Həştərxanda fəaliyyət göstərən missioner təşkilatları, xüsusilə protestant və pravoslav cərəyanlarının burada güclü təmsilçiləri var idi.
Həştərxan gimnaziyası və müəllimləri
Burada yerləşən gimnaziya isə Şərq dillərinin və islam elmlərinin tədrisi baxımından mühüm tədris ocaqlarından biri idi. Kazımbəy burada təhsil alarkən dövrünün görkəmli müəllimlərindən dərs alırdı. Bu müəllimlərdən biri də Mirzə Abdulla Vəzirov idi. O, həm ərəb-fars dillərinə, həm də islam elmlərinə dərindən bələd idi və Kazımbəylə xüsusi maraqlanırdı.
Mirzə Abdulla Vəzirov, eyni zamanda, gənc müsəlman tələbələri Həştərxanda fəaliyyət göstərən missionerlərlə polemikaya cəlb edirdi. Məqsəd missionerlərin fəaliyyətini ifşa etmək, islamın üstünlüyünü sübuta yetirmək idi. Kazımbəy də bu mübahisələrdə fəal iştirak edirdi.
Missionerlərlə polemikalar və ilkin dini mövqe
Kazımbəy missionerlərlə mübahisələrində əsasən şiə mənbələrinə, xüsusilə də “Bihar-ül-ənvar” kimi irihəcmli mənbəyə istinad edirdi. Onun missionerlərə münasibəti birmənalı deyildi – yazılarında onlara qarşı sərt ifadələrdən istifadə edir, onları azğınlıqda ittiham edirdi. Özünü isə islamın müdafiəçisi və mübəlliği kimi təqdim edirdi.
O, xristianlığı qəbul etmiş bir müsəlmanla da qarşılaşmış və onu sərt şəkildə qınamış, hətta az qala təhqir etmişdi. Kazımbəyin bu dövrdəki dini mövqeyi kifayət qədər sərt və barışmaz idi. O, islamın haqq din olduğunu düşünür və digər dinlərə tənqidi yanaşırdı.
Atasının həbsi və yeni dönüş nöqtəsi
Lakin zaman keçdikcə bu düşüncələrdə müəyyən tərəddüdlər yaranmağa başlayır. Bu tərəddüdlərin əsas səbəblərindən biri də atasının ikinci dəfə həbs olunması idi. Bu hadisə onun üçün ağır zərbə oldu. O, həm atasının taleyinə biganə qala bilmirdi, həm də Həştərxandakı missioner dairələri ilə yenidən əlaqə qurmağa başlayırdı.
Bu dəfə onun yanaşması əvvəlki qədər sərt və radikal deyildi. O, missionerlərlə söhbətlərində daha çox dinlərin mahiyyəti, müqayisəli yanaşmalar, müxtəlif təriqətlərin fərqləri üzərində dayanırdı. Artıq Kazımbəy üçün əsas məqsəd polemika aparmaq deyil, həqiqəti axtarmaq idi.
Missionerlərlə dialoq və presveterianlığa maraq
Kazımbəy presveterian missionerlərlə daha sıx ünsiyyət qurmağa başlayır. Bu missionerlərin fəaliyyəti daha təmkinli, elmi və səbirli idi. Onlar Kazımbəyə dini məsələləri zorla qəbul etdirməyə çalışmır, onun suallarına dolğun cavablar verməyə üstünlük verirdilər.
Bu yanaşma Kazımbəydə maraq oyadır və o, presveterian məzhəbinin əsaslarını daha dərindən öyrənməyə başlayır. O, müqayisəli şəkildə həm islam, həm də xristian mənbələrini oxuyur, müqayisələr aparır, təhlillər edir. Bu proses aylarla davam edir.
İnanc dəyişikliyi və qərarın formalaşması
Nəhayət, Kazımbəy müəyyən qərara gəlir. O, islamı könüllü şəkildə tərk edir və xristianlığı qəbul edir. Burada diqqətçəkən məqamlardan biri də onun məhz presveterian məzhəbini seçməsi idi. Çünki bu məzhəb həm elmi yanaşması, həm də şəxsi azadlığa verdiyi dəyər baxımından Kazımbəyə daha yaxın gəlirdi.
Kazımbəyin xristianlığı qəbul etməsi təkcə dini deyil, həm də elmi bir dönüş nöqtəsi idi. Bu qərardan sonra o, Şərq dilləri üzrə elmi fəaliyyətini davam etdirir, tədqiqatlar aparır, dərslər keçir, tərcümələr edir.
Səhv təfsirlər və qeyri-elmi yanaşmalar
Bəzi müəlliflər Kazımbəyin xristianlığı qəbul etməsini maddi maraq, karyera yüksəlişi və ya təhlükədən qorunmaqla izah etməyə çalışmışlar. Lakin Kazımbəyin öz məktubları, xatirələri və yazdığı əsərlər bunun əksini sübut edir. O, bu qərarı nə qorxu altında, nə də siyasi təzyiq nəticəsində vermişdi.
Əksinə, onun bu seçimi uzunmüddətli dini, fəlsəfi və elmi axtarışların nəticəsi idi. O, bu qərarı verərkən tamamilə azad olmuş, heç bir təzyiqə məruz qalmamışdır. Həmçinin, islam dininə və mədəniyyətinə qarşı heç bir nifrət və ya hörmətsizlik nümayiş etdirməmişdir.