Pareidoliya adlanan bir möcüzə
Beynimizin təsadüfi görüntülərə bir mənəviyyat qatmaq səyi, insan təxəyyülünün ucsuz-bucaqsız oyunu.
Sənətdə fırçanın bir təsadüfi zərbəsində, dində müqəddəs bir fiqurun gözləntilərində, gündəlik həyatımızda isə buludların arasında gördüyümüz tanış simalarda bu fenomen bizə xitab edir. Hər kəs öz baxışında bir dünya kəşf edir, beynin bu möcüzəli oyununa fərqli mənalar yükləyir. Hər şəkil, hər xəyal və hər kiçik fiqur, əslində, insan varlığının görünməyən cizgilərini çəkən bir fırçadır.
Pareidoliya insan beyninin qeyri-müəyyən və təsadüfi vizual və ya akustik stimulalara qarşı tanış və anlamlı obyektlər və ya səslər tanıma qabiliyyətidir.
Bu fenomen, xüsusilə qeyri-şəffaf, simmetrik və ya strukturlaşdırılmamış formalar üzərində yaranır. Məsələn, buludlarda və ya qayalarda tanış fiqurlar, üzlər və ya heyvan formalarının göründüyü hallarda, ya da təsadüfi səslərin müəyyən mənalı sözlərə çevrildiyi zaman pareidoliya əks olunur. Pareidoliya insan beyninin struktural və funksional xüsusiyyətlərinə əsaslanaraq, tanış obrazları və naxışları tanımaq üçün davamlı bir meyil göstərməsidir. Beyin vizual və eşitmə mexanizmləri vasitəsilə ətraf mühitdən gələn stimulaları şərh edərək tanış obrazlar yaratmağa çalışır. Bu proses insanın ətraf mühiti daha yaxşı anlamağa və şərh etməyə xidmət edən təbii bir mexanizmdir. Bu məfhum insan psixologiyası və nevrologiyası sahəsində maraqlı bir tədqiqat mövzusu olaraq ön plana çıxır, çünki bu fenomen insan idrakının və beyninin informasiya işləmə mexanizmlərini anlamağa kömək edir.
Alimlər beynin hansı hissələrinin bu məfhuma cavab verdiyini, eləcə də bəzi fərdlərin niyə pareidoliya fenomeninə daha çox meyilli olduqlarını araşdırmaqda davam edirlər.
Beynin stimul və cavab mexanizmlərinin başa düşülməsi, insan idrakının necə formalaşdığına dair əhəmiyyətli məlumatlar təqdim edir. Pareidoliya, həmçinin sənət dünyasında və dini təcrübələrdə geniş yayılmış bir məfhum kimi diqqət çəkir. İnsanlar bəzən divarlarda, daşlarda və ya ağaclarda ilahi simvollar və dini fiqurlar görə bilərlər. Bu kimi təcrübələr insanların inanc sistemlərinə və ritual təcrübələrinə təsir edə bilər. Sənətçilər və fotoqraflar, pareidoliyadan istifadə edərək izləyicilərin fərqli mənalarla zənginləşmiş obrazları kəşf etmələrinə şərait yaradırlar. Bu proses məntiqə əsaslanan düşüncə ilə intuitiv idrak arasında tarazlığın necə qurulduğunu da göstərir.
Pareidoliyanın neyroloji və psixoloji aspektləri üzərində bir çox araşdırmalar aparılıb.
Mütəxəssislər beynin spesifik sahələrinin, xüsusən də fusiform face area (FFA), tanış üzləri tanımaqda və onlara reaksiyasında mühüm rol oynadığını müəyyən edib. FFA beyin sahəsinin üzləri tanıyan xüsusi bölgəsidir və pareidoliyada aktivləşir. Bu məfhum beyindəki tanıma proseslərinin işini başa düşmək üçün mühüm bir ipucu təqdim edir. Pareidoliya insanın idrakını və ətraf aləmi necə şərh etdiyini öyrənmək üçün də maraqlı bir sahədir. Beyin məlum naxışları və simmetrik formaları daha asan tanıyır və tanımadığı zaman onlara məna yükləməyə çalışır. Araşdırmalara görə, insanlar qeyri-şəffaf formaları tanımağa meyillidirlər, çünki bu xüsusiyyətin təhlükəli vəziyyətləri və ya üzləri tanımaqla əlaqəli olduğu düşünülür. Beynin bu “təsadüfi mənaları” tapma meyili, insanların ətraf aləmi daha tez və effektiv şəkildə anlamaq üçün evrimsel bir xüsusiyyət kimi qəbul edilə bilər. Bütün bu faktlar pareidoliyanın yalnız psixoloji və neyroloji deyil, həm də sosial, mədəni və elmi aspektlərdə geniş təsir göstərdiyini və hələ də dərindən araşdırılmaqda olduğunu göstərir.
Azərtac